Met een intense vasthoudendheid cirkelt regisseur, dichter en schrijver Bart Meuleman (°1965) de laatste jaren rond de residu's van zijn Kempense jeugd én die van zijn voorouders. In het voetspoor van Maurice Gilliams, Koen Peeters en Leo Pleysier leverde hij proza af dat door zijn aparte toonzetting toch weer een categorie op zichzelf blijkt te vormen.

Zo gaf hij in zijn uitstekende prozadebuut De jongste zoon (2014) een aparte invulling aan de adolescentenroman, waarbij hij regelmatig essayistische zijwegen insloeg. In het bibliofiel uitgeven Kijkverdriet verkende hij diverse schakeringen van schaamte.

Vlaamse klei

Nu steekt Meuleman zijn handen nog dieper in de Vlaamse klei, maar zonder dat je het gevoel krijgt een heimatroman te lezen (terwijl alle tekenen er wél op wijzen). In Hoe mijn vader werd verwekt licht hij het doopceel van zijn vader, 'de ietwat goedmoedige, komische figuur die ik na al die jaren in hem was gaan zien', 'een man die je nooit hoefde te vrezen.' Maar deze Jos Meuleman, brave Brepols-bediende, is 'bezwaard met een geschiedenis', een geheim dat hij tijdens een autorit met zijn jongste zoon deelt - die al van de feiten op de hoogte is. 'Uw grootvader was mijn vader niet', meldt hij.

Het familiegeheim houdt verband met de tijdelijke verbanning van zijn grootmoeder Anna uit de Kempense hoeve naar Brugge - haar autoritaire, rijke herenboervader dwarsboomde haar relatie met de te minne Frans. Daar wordt Anna 'geplaceerd' in de gegoede middenstandersfamilie Cocquyt in de Langestraat, om er als meid aan de slag te gaan. Tot ze bezwangerd wordt door Emile, de miskende, inwonende zoon des huizes. Haar zoon belandt bij een engeltjesmaakster, 'de vrouw met het grauwe vel'. Jos Meuleman, 'die nooit heeft geweten op welk mistroostig adres hij zijn eerste levensjaren doorbracht', zal voorgoed gebukt gaan onder de netelige kwestie maar schuift ze ook voor zich uit. 'Als een Kempische hoeve een taal zou spreken, dan die van het zwijgen', lezen we.

Aan boerendramatiek en sluiks middenstandsgefezel is er geen tekort in deze roman, die van het interbellum naar de jaren vijftig springt en langzaam het heden inhaalt. Een roman waarin 'autoritaire krachten' het bestaan van kleine mensen vermalen, maar die tegelijk een loopje neemt met de conventies van de naturalistische stijl à la Cyriel Buysse.

Vaardige pen

Onder de vaardige pen van Meuleman vertakt dit verhaal zich tot een gevoelige, zij het evengoed nauwkeurig beheerste queeste naar een verzwegen verleden. Hij verbeeldt het perspectief van Anna, die zich al vroeg nietswaardig voelt, én dat van zijn vader, die ontdekt hoe zijn herkomst in de haak zit en waarom zijn moeder hem 'nooit vergeven had dat hij geboren was'.

Meuleman doet dat in perfect getimede scènes. Ze slaan soms koud om het hart en lijken soms met kille distantie neergeschreven. Hij geeft het zélf toe: het is in feite 'een geschiedenis uit talloze vele duizenden'. Toch puurt Meuleman er een roman van grote klasse uit. Langzaam spint hij de lezer in en maakt hem ontvankelijk voor deze pijnlijke historie, mét dank aan zijn geciseleerde, soms aarzelende taal waarin het kleinste hevig oplicht.

Verberg tekst

'Als een Kempische hoeve een taal zou spreken, dan die van het zwijgen', meldt schrijver en regisseur Bart Meuleman in zijn jongste boek, Hoe mijn vader werd verwekt. Spreken is zilver, zwijgen is goud, dus. Meulemans vader Jos is geen uitzondering. De schrijver zet zijn Kempische pa neer als een bedachtzame, onopvallende man, een klein leven in een kleine, dorpse wereld. Niemand vermoedt dat hij al een leven lang een geheim met zich meetorst, dat hem misschien heeft gemaakt tot wie hij is: een aimabele vader die geen weerstand bood, en tegen wie je je als kind onmogelijk kon afzetten - 'ergerniswekkend'.

Pas op zijn 73ste vertrouwt hij zijn geheim toe aan zijn jongste zoon: hoe zijn moeder, een rijke boerendochter, een vrijer had die door haar vader te min werd bevonden en naar het verre Brugge werd gestuurd om er te 'dienen' bij rijke winkeliers, 'om het zot eruit te krijgen'. En hoe ze daar werd bezwangerd door de zoon des huizes. De baby werd haar afgenomen en de eerste jaren ondergebracht bij een gepensioneerde engeltjesmaakster, een harpij die hem verwaarloosde - hij zat onder het schurft. Zijn kindertijd bracht hij door bij een liefdevolle stiefvader en een moeder die wel van hem hield, maar het hem tegelijk kwalijk nam dat hij was geboren. Het is een haast terloopse mededeling, voor Meuleman niet helemaal nieuw, hij had er al eerder iets over opgevangen. Maar dat zijn vader hem zo rechtstreeks aanspreekt, veroorzaakt een kleine aardverschuiving. Is het toeval dat zijn vader zijn geheim enkel deelt met zijn jongste zoon, die schrijver is? 'Ik denk dat jij ooit een boek zult schrijven, maar dat zal ik niet meer meemaken', heeft Jos Meuleman ooit gezegd. 'Had hij iets van mij gevraagd?' 'Had ik hem de belofte gedaan het boek dat hij niet meer zou meemaken te schrijven?' vraagt zijn zoon zich na zijn vaders dood af.

Dwaas rund

Geïntrigeerd door een foto van de ontzagwekkende engeltjesmaakster met zijn verschrikte vader op schoot verdiept Meuleman zich in het leven van zijn grootmoeder Anna: een tirannieke, achterdochtige vader, een moeder gestorven in het kraambed, een omhooggevallen Brugse kruidenier, zijn gefrustreerde zoon die er de kantjes afloopt, en een heldin die niets in de hand heeft en is overgeleverd aan de willekeur van anderen. 'Met trekken en snokken voelt Anna haar leven bewegen, door krachten in bedwang genomen die haar als een dwaas rund van de ene kant van de omheining naar de andere smijten.' Het is een treffend beeld. Volgzaamheid als van een koe, dat is het enige wat van mensen als Anna wordt verwacht. Zo opgesomd lijken de elementen die haar leven hebben vormgegeven de ingrediënten van een klassieke heimatroman. Alleen zijn ze voor haar bittere ernst geweest.

Meuleman springt in Hoe mijn vader werd verwekt heen en weer in de tijd. Hij beschrijft conversaties met zijn vader en herinneringen aan zijn kindertijd, maar reist ook terug naar het interbellum om zijn koude, boosaardige grootmoeder tot leven te wekken als een jonge, naïeve boerendochter die naar een stad wordt gestuurd die haar wezensvreemd is. Verdriet, eenzaamheid en machteloosheid zijn er haar deel. De enige van wie ze wat vriendschap krijgt, is Madam Paula, schoondochter van Leopold Cocquyt, kruidenier, koffiehandelaar en huistiran. Tenminste: tot haar echtgenoot besluit een scheve schaats te rijden.

Knopen en bochten

Meuleman belicht ook de jeugd van zijn vader, een jongeman die weifelend in het leven staat en het gevoel heeft dat er een stuk uit hem is gebeten. Het kantelpunt in zijn bestaan is een van de zeldzame momenten in zijn leven dat hij iets durft: hij gaat aanbellen bij zijn verwekker. Die hem stante pede de deur wijst.

Meuleman schrijft het allemaal sober op. Zonder sentiment beschrijft hij hoe mensen worden vermalen door het leven in het bedompte en bekrompen Vlaanderen van weleer, en hoe degenen die het geld en dus de macht hebben zonder verpinken andermans leven bepalen. Hij registreert de arrogantie, hypocrisie en achteloze nietsontziendheid van die powers that be zonder commentaar. Dat maakt dat sommige scènes des te harder binnenkomen.

De structuur van het boek illustreert ingenieus hoe het ene leven ingrijpt op het andere over de generaties heen. Het zijn persoonlijke drama's die amper een rimpeling veroorzaken in de grote oceaan van de geschiedenis, maar die daarom niet minder aangrijpend zijn. Het is een mooi boek over de 'knopen en bochten in een paar mensenlevens', zoals Meuleman aan het eind schrijft, dat een groot publiek kan aanspreken.

Tegelijk is deze kleine roman een tedere, intieme ode aan een vader, iemand die Meuleman altijd van dichtbij heeft gekend, maar die hij pas bij nader inzien beter begint te begrijpen, als hij er niet meer is. Overkomt dat ons niet allemaal?

Querido, 208 blz., 18,99 € (e-boek 11,99 €).

Verberg tekst

Bart Meuleman was door zijn vader net opgehaald aan het station. Ze tuften met een snelheid van een dertigtal kilometer per uur huiswaarts en ondertussen vertelde de man over het bloemenzaad dat hij gratis had gekregen en over de gezwollen benen van buurvrouw Bertha, tot hij opeens zei: ‘En dan nog iets, uw grootvader was mijn vader niet.’ Meuleman had er al geruchten over opgevangen, maar zijn vader had het er zelf nog nooit over gehad, over zijn moeder Anna die in de jaren twintig uit haar Kempische dorp was weggestuurd om in Brugge bij een winkeliersgezin te gaan dienen en daar zwanger was geraakt. Hij was die baby, vertelde vader, die meteen na zijn geboorte bij zijn moeder was weggehaald om door een engeltjesmaakster te worden grootgebracht. Of eerder verwaarloosd, want de kleine Jos Meuleman kreeg amper eten en kwam onder het schurft te zitten.

Vier jaar na De jongste zoon , de autobiografische roman waarin Bart Meuleman beschreef hoe hij het als zoon van een onderhoudsman bij drukkerij Brepols tot gevierd regisseur had geschopt, komt hij nu met een boek waarin die onderhoudsman zelf centraal staat. Een zachte man, zo blijkt, wiens liefde gepaard ging met heel veel begrip en verwondering. Het is een boek geworden dat je met zijn talloze historische details en pastorale ritme terugvoert naar een periode die lang aan onze gejaagde tijd voorafgaat. Je begint automatisch ook trager door te lezen, omdat je wil voelen hoe het leven toen was.

Hoe mijn vader werd verwekt is een klein, teder boekje dat, zoals Meuleman zelf zegt, focust op ‘de verwikkelingen die in een paar mensenlevens de knopen legden en de bochten bepaalden’. De twee verhaallijnen, een waarin Anna naar Brugge reist om er te gaan werken en een tweede waarin Jos dezelfde beweging maakt op zoek naar zijn natuurlijke vader, ontmoeten elkaar in een pijnlijke afwijzingsscène. Hier is over nagedacht, merk je, net als over elk woord en iedere zinswending. En toch komt het allemaal heel authentiek en absoluut niet geconstrueerd over. Dat kunnen alleen de allergrootsten.

*****

Bart Meuleman , Querido, 208 blz., € 18,99.

Verberg tekst

Na een van de weinig persoonlijke gesprekken met zijn bescheiden en weinig spraakzame vader raakt de auteur (1965) geïnteresseerd in het verhaal van zijn leven. Met wat hij ontdekt, schrijft hij deze roman. Zijn grootmoeder, de boerendochter Anna Schoofs, wordt nog erg jong naar de grote stad Brugge gestuurd om te werken als meid in het gezin van een rijke middenstander. Ze raakt zwanger van de zoon des huizes. Om de eer van de familie niet te beschadigen, wordt haar kind direct bij haar weggehaald en door een vreemde, koude vrouw onder zeer behoeftige omstandigheden opgevoed. Anna blijft vol schuldgevoelens achter. Haar zoon, de vader van de auteur, zal nooit als buitenechtelijk kind door zijn verwekker worden erkend. Het aandoenlijke verhaal, dat even nodig heeft om op gang te komen, wordt in flarden verteld en over drie delen verstrooid door een alwetende verteller. Het speelt zich af in een snel veranderend Oost-Vlaanderen, in een milieu van stugge, in zichzelf gekeerde mensen, die het maar niet lukt om hun leven in eigen hand te krijgen en te houden. Verberg tekst