Het was de slechtste der tijden, het was de slechtste der tijden', aldus de beginzin van Ali Smiths formidabele roman Herfst (Autumn). Veel lezers zullen de knipoog herkennen naar de opening van A Tale of Two Cities, Charles Dickens' roman die zich afspeelt ten tijde van de Franse Revolutie: 'It was the best of times, it was the worst of times'.

Dickens is een van de schrijvers naar wie impliciet of expliciet wordt verwezen in dit erudiete maar ook speelse, serieuze maar ook humoristische boek. De rode draad van Herfst wordt gevormd door de vriendschap tussen Elisabeth Demand en Daniel Gluck.

Als de roman begint, is Elisabeth, 32, junior docent kunstgeschiedenis aan een universiteit in Londen zonder vaste aanstelling. 'Je droom uitgekomen, zegt haar moeder, en dat is zo, als haar droom was dat ze geen baanzekerheid zou hebben en dat bijna alles te duur is en dat ze nog steeds in dezelfde huurflat woont als toen ze meer dan tien jaar geleden nog studeerde.'

Op haar 8ste raakte Elisabeth bevriend met Daniel, die toen al 78 was en naast haar en haar moeder woonde. Een 'ouwe nicht', aldus Elisabeths cynische moeder, in een huis vol 'kunstige kunst'. Al vanaf hun de eerste ontmoeting voelen Elisabeth en Daniel een hechte zielsverwantschap. 'Vrienden voor het leven. We wachten soms een leven lang op hen', aldus Daniel na hun eerste gesprek.

Inmiddels is het 2016 en ligt de 101-jarige Daniel in een zorginstelling op sterven. In diens ijldromen wordt de lezer door de tijd heen gevoerd, soms in de vorm van herinneringen, maar ook door middel van surrealistische taferelen die uiteindelijk wortelen in de werkelijkheid.

Via Daniels dromen en vooral via flashbacks waarin Elisabeths perspectief centraal staat, krijgt de lezer een beeld van hun vriendschap. Daniel, een gewezen liedjesschrijver van Duitse komaf, wijdt Elisabeth in in de wereld van de verbeelding en leert haar over literatuur en beeldende kunst. 'Degene die het verhaal verzint, verzint de wereld, zei Daniel. Dus probeer altijd mensen te verwelkomen in het huis van jouw verhaal.'

Als Daniel vertelt over de eigenzinnige, jonggestorven popartkunstenares Pauline Boty (1938-1966), raakt Elisabeth dermate gefascineerd dat ze uiteindelijk op de kunstenares zal afstuderen. Boty was onder meer befaamd om een kunstwerk rond de vorig jaar overleden Christine Keeler, een callgirl die in de vroege jaren zestig een geheime relatie had met minister van defensie John Profumo. Het schandaal dat hieruit ontstond, zou uiteindelijk tot de val van het (Conservatieve) Britse kabinet leiden, en met Harold Wilsons Labourregering een nieuwe tijd inluiden.

Smith spiegelt het Profumo-schandaal uit 1963 met het Brexitreferendum van 2016. Ze beschouwt beide data als keerpunten in de Britse geschiedenis. In een passage die de toestand in het Verenigd Koninkrijk na de uitslag van het referendum beschrijft, is opnieuw de hand van Dickens voelbaar.

'Overal in het land hadden mensen het gevoel dat het verkeerd was. Overal in het land hadden mensen het gevoel dat het goed was. Overal in het land hadden mensen het gevoel dat ze echt verloren hadden. Overal in het land hadden mensen het gevoel dat ze echt gewonnen hadden.'

Elisabeth wandelt langs een huis waarop iemand de tekst 'Ga naar huis' heeft geschilderd, waaraan de bewoners vervolgens 'We zijn al thuis, dank u' hebben toegevoegd. Verderop in het boek zal Elisabeth van een verpleeghulp te horen krijgen dat Daniel en zijn vader tijdens de Tweede Wereldoorlog geïnterneerd zijn geweest. We hebben dan al gelezen hoe Daniels zuster in 1943 in Nice ternauwernood aan een Duits transport ontsnapte.

Herfst is in de Britse pers de eerste grote Brexitroman genoemd, en dat is het ook. Maar het is meer dan alleen een krachtige State of the Nation-roman. Herfst is universeler en rijker. In vaak wervelend mooi en speels proza schrijft Smith over kunst en liefde, over de betekenis van tijd en geschiedenis, 'dat andere woord voor ironie'. En over het cyclische van die laatste twee. Niet voor niets is Herfst het eerste deel van een vierluik, waarvan de delen naar de seizoenen zijn vernoemd.

*****

Uit het Engels vertaald door Karina van Santen en Martine Vosmaer. Prometheus; 238 pagina's; € 19,99.

Verberg tekst

`Het was de slechtste der tijden, het was de slechtste der tijden.' Met die pessimistische herinterpretatie van de openingszin van Charles Dickens' `A Tale of Two Cities' start `Herfst', het eerste deel van het geplande kwartet `seizoensromans' waarmee Ali Smith onze tijd, de kunstgeschiedenis, de liefde en de lamentabele staat van de staat wil onderzoeken. Aan de overzijde van het Kanaal behoeft Ali Smith allang geen introductie meer. Daar wordt de schrijfster door collega's met enige regelmaat als Nobelprijskandidaat getipt en hoeft ze maar pen op papier te zetten om genomineerd te worden voor zowat elke belangrijke literaire prijs. In het Nederlandse taalgebied heeft de 55-jarige Schotse zelfs geen eigen Wikipedia-pagina. Als daar met de publicatie van dit ontroerende kleinood geen verandering in komt, zal de virtuoze stiliste wellicht ook de komende seizoenen een geheimtip blijven. `Herfst' wordt de eerste volwaardige brexitroman genoemd, maar dat is zoiets als `Moby-Dick' de eerste volwaardige walvisjachtroman noemen. Het is niet onjuist, maar er is net iets meer aan de hand. Zo ontdek je in Smiths achtste roman onder andere de intense vriendschap tussen een jong meisje en haar bejaarde buurman, de kafkaëske bureaucratie achter het aanvragen van een nieuw paspoort, de afaire rond Brits minister van Defensie John Profumo uit de jaren 60, en de vergeten Britse popartkunstenares Pauline Boty. En hoewel er weinig twijfel bestaat over Smiths positie in het debat, reduceert de term `brexitroman' haar werk al te makkelijk tot een boek met een duidelijke politieke boodschap. Terwijl Smith haar lezers net niets voorkauwt, maar aan hun verbeeldingskracht appelleert zodat die het gros van het werk kan verrichten. De naar Dickens knipogende opening zet de toon van de roman. Niet omdat Smith haar lezers ermee klaarstoomt voor meer dan 200 pagina's vol kommer en kwel ­ daarvoor blijft haar geloof in de liefde te groot ­ maar wel omdat ze de lijnen van haar literaire spel meteen breed uitzet. De eerste paar pagina's dropt de schrijfster haar lezers in de droomwereld van een meer dan honderd jaar oude man, om hen kort daarna bruusk in de dagelijkse realiteit van zijn intussen volwassen geworden buurmeisje te laten stappen. Hun vriendschap, of zeg gerust platonische liefde, vormt de rode draad door een losjes met tijd en tijdsduur omspringend verhaal over menselijkheid en het occasionele gebrek eraan. Ook Dickens staat er niet lukraak. Vertrouwend op het intellect van de lezer legt Smith een speelse maar gelaagde puzzel van citaten en referenties, zonder ooit pedant te worden. Met naast Dickens ook nog Keats, Shakespeare en Aldous Huxley passeren vooral de grote mannen uit de Britse literatuurgeschiedenis de revue, maar het zijn de grote vrouwen die Smith met haar schrijfstijl eert. De immer woordspelige auteur combineert het natuurlijk vloeiende proza van Virginia Woolf met de mededogende, vaak een tikkeltje zelfbewuste vertelstem van George Eliot. Wat Ali Smith in `Herfst' met taal doet, is zo bijzonder dat het onder de noemer poëzie evengoed zou verkopen. Smith allitereert, combineert, rijmt, grapt en somt op alsof woorden alleen maar werden uitgevonden om door haar in spannende nieuwe verbanden gegoten te worden. Maar bovenal gebruikt ze taal om hoop te zoeken waar anderen niet meer dan wanhoop ontwaren, om te bewijzen dat ook in de herfst nog enkele bloemen bloeien. Engelstalige lezers kunnen zich al sinds november warmen aan opvolger `Winter', maar voor Nederlandstalige lezers zal het absoluut geen straf zijn om het eerst een tijdje met `Herfst' te doen. En als ze daarmee klaar zijn, mag het voor één keer hoopvol klinken: winter is coming.

Verberg tekst

De kleine Elisabeth gaat wandelen met haar mysterieuze buurman Daniel Gluck. Hij laat haar de wereld zien, de dieren in de wolken. Samen verzinnen ze verhalen en hij toont haar verzonnen beelden. Haar moeder vindt het maar niks, zo’n oude man die optrekt met een klein meisje. Wat bedoelt Elisabeth met ‘hij laat me beelden zien’? Toch geen vieze prentjes? Tegelijk is ze niet te beroerd om meneer Gluck als babysit in te schakelen wanneer ze enkele uren naar een rendez-voushotel verdwijnt.

De grote Elisabeth zit aan meneer Glucks ziekenhuisbed en leest hem voor. Hij ligt niet in coma, hij slaapt, als een honderdjarige prins. Om dichter bij haar platonische geliefde te zijn – al haar relaties liepen stuk omdat haar hart al verpand was – is ze weer bij haar moeder ingetrokken. Buiten woedt de brexit: het land is verdeeld, een politicus werd neergeschoten, er verschijnen racistische slogans op huizen van buitenlanders en rond een stuk gemeenschapsgrond wordt een dubbel hek opgetrokken, compleet met prikkeldraad en camera’s. Tussen haar bezoeken door probeert Elisabeth een nieuw paspoort te bemachtigen, waarbij ze moet optornen tegen een kafkaëske bureaucratie.

Herfst van de Schotse schrijfster Ali Smith laveert tussen die twee Elisabeths en laat zo het contrast zien tussen twee Britse tijdperken. Het is geen toeval dat Elisabeth eerst Brave New World voorleest en daarna A Tale of Two Cities : Dickens’ verhaal over Parijs en Londen symboliseert de nieuwe kloof die tussen Groot-Brittannië en het vasteland is ontstaan. Meneer Gluck lijkt ook uit een vrolijker tijdperk te komen, alsof hij zo uit een roman van Roald Dahl is gestapt. Waar ooit Monty Python de dienst uitmaakte, regeert nu de grimmigheid.

Een politieke roman dus? Verre van. Ali Smith raakt de brexit slechts zijdelings aan. Haar verwijzingen zijn subtiel en staan altijd ten dienste van haar melancholiek verhaal over de stilzwijgende liefde tussen twee mensen. Haar collega Sebastian Barry noemt haar nu al een Nobelprijskandidate en dat is geen gratuit compliment. Smith toont in deze dromerige roman haar meesterschap, de verhaalstructuur is vernuftig en haar taalgebruik subliem. Alleen de licht geforceerde nevenplot over Elisabeths herontdekking van de eerste Britse popartkunstenares Pauline Boty is een kleine smet op het blazoen maar daarvoor mag u zichzelf deze roman niet ontzeggen. Hoewel de winter gelukkig nog ver is, komt Herfst nu al in aanmerking voor de eindejaarslijstjes.

****

Prometheus (oorspronkelijke titel: Autumn), 238 blz., € 19,99.

Verberg tekst

Een weer schitterend boek van de bekroonde experimentele Schotse schrijfster (1962), het eerste van een gepland kwartet, en dito post-Brexit roman. De beginzin à la Dickens 'Het was de slechtste der tijden’ zet meteen de toon. Tegen het dreigend decor van een in zichzelf gekeerd, buitenlanders hatend, passief-agressief Engeland (een groot afscheidingsscherm in het landschap en een stuitende regeltjescultuur die aan Brave New World doen denken), waarin alleen de buitenkant van zaken telt, schetst de auteur in hink-stap-sprong-structuur de geschiedenis van een innige vriendschap. Het is de vriendschap tussen de 32-jarige kunstgeschiedenisdocente Elisabeth en haar vroegere buurman, de 101-jarige homoseksuele liedjesschrijver en kunstkenner Daniel Gluck die nu in een verzorgingstehuis ligt. Net als in 'Het een als het ander'* speelt kunst een grote rol (Elisabeth wil afstuderen op het seksisme rond Paul Boty, de eerste Engelse vrouwelijke popart kunstenaar). Voor de geletterde lezer en liefhebber van taal en poëzie is haar mix van scherpzinnige en speelse stijl weer smullen geblazen. Verberg tekst

Je zou 'Herfst' van de Schotse schrijfster Ali Smith (1962) een ode aan de Sixties kunnen noemen. De 29-jarige kunsthistorica Elisabeth Demand is gefascineerd door de tijd van Christine Keeler (de vamp uit het indertijd spraakmakende Profumo-schandaal uit het annus mirabilis 1963) en Pauline Body, de Engelse Pop-Art-kunstenares uit de tijd dat hippies en popmuziek nog fris en jong waren. Terwijl zij zich een weg baant in onze eigen fantasieloze tijd ligt haar oude, honderdeneenjarige vriend, voormalig liedjesschrijver Daniel Gluck in het verzorgingstehuis. Nee, dood gaat-ie niet maar hij ligt in een soort trance op weg naar het einde te dromen en te hallucineren. Oud en jong, meester en leerling, ze zijn beiden ontheemd in de 21e eeuw.

Het zijn deze droomachtige fantasieën van de leuke, spontane, nog niet door technologie en efficiency bezoedelde jaren zestig die Elisabeth inzet tegen onze door bureaucratie en stiptheid beheerste epoche waarin zoiets onnozels als een pasfoto niet blijkt te kloppen als ze een nieuw paspoort moet halen, symbolisch, ook de hoofdpersoon past niet in het huidige format.

Daniel heeft de jonge Elizabeth in haar jeugd speels en intuïtief leren denken en formuleren en het resultaat daarvan is een soort poëzie, die je nu eens wel dan weer niet kunt volgen maar die altijd het stempel draagt van gevoelig, fantasievol.

Beide hoofdpersonen lijken op zoek naar het geheim van het leven in z'n totaliteit: "Maar hier is, geconserveerd, het verhaal dat Daniel echt vertelde, in zijn geheel gered uit de opslagplek in menselijke hersencellen die de dimensionaliteit van alles wat we ooit meemaken intact maar weggeborgen bewaart (inclusief de zachtere lucht die avond in maart, de geur van het nieuwe seizoen in de lucht, het verkeerslawaai in de verte en al het andere dat haar zintuigen en haar perceptie konden bevatten van de tijd, de plaats, haar aanwezigheid in beide)."

'Herfst' is een sensorische roman waarin , tussen de puinhopen van het Britse post-Thatcher tijdperk, de brexit, het dagelijkse rotnieuws, twee mensen ontvankelijk zijn voor de poëzie in het bestaan, de totale ervaring, leven en dood niet als beangstigende maar als bevrijdende evenementen. Behalve als een lofzang aan de verbeelding zou je deze roman ook als een ode aan onze oergrond kunnen lezen, bijvoorbeeld in de wijze waarop Daniels fragiele toestand wordt beschreven: "Zijn hart klopt en zijn bloed gaat rond in zijn lichaam, hij ademt in en uit, slapend en wakend is hij niets dan een flinter afgescheurd blad op het oppervlak van een kabbelende beek, groene aderen en bladertroep, water en stroming, Daniel Glucks zintuigen bladeren eindelijk af, zijn tong een breed groen blad, bladeren groeien uit zijn oogkassen, bladeren spruisen uit zijn oren (heel goed woord ervoor), bladeren rankeren naar beneden door de grotten van zijn neusgaten en naar buiten en rondom tot hij is gebakerd in bladhuid, loof, lof. "

Dit is niet zomaar de beschrijving van iemands sterfbed, het is ook een poging om het geheimzinnig organische van alles, het leven en de vergankelijkheid, in taal te vatten. Het maakt van 'Herfst' een experimentele roman zoals er niet veel geschreven worden, een poging andere dimensies met woorden aan te raken.

Het moet een hele klus zijn geweest voor de vertalers om dit soms buitenissige Engels in adequaat fantasievol Nederlands te transformeren maar ze zijn er in geslaagd. Wel moet ik toegeven dat ik zo nu en dan aardig uit de baan van traditioneel lezen werd geslingerd, sommige passages zijn mij te jazzy, te irrationeel, te synesthetisch en transformationeel maar de boog die het hele boek overspant, die poging opnieuw naar de wereld te kijken, verklaart alles.

Je proeft in 'Herfst' wat onlangs ook al in de roman 'Dag der zielen' van Mike McCormack te bespeuren viel: een poging om uit het keurslijf van de de gewone vertelling en de geijkte visies te springen en nieuwe dimensies uit te proberen. Misschien zit er in de Angelsaksische letteren in plaats van herfst wel een lente aan te komen, met een nieuw literair geluid.

Het is nog even wennen maar 'Herfst' geeft er een voorproefje van.

Vert. Karina van Santen, Martine Vosmaer. Prometheus; 236 blz. € 19,99

oordeel

experiment dat uitdaagt, verklaart en (soms) vermoeit.

Verberg tekst